آثار حسن و قبح عقلی افعالحسن و قبح عقلی افعال از اصطلاحات علم کلام است. قبول حسن و قبح عقلی افعال در مباحث کلامی آثار زیادی دارد. لزوم تحقیق و شناخت خداوند متعال و تنزیه خداوند از کار عبث از ثمرات این بحث است؛ اثبات عدل الهی، نبوت، امامت و اثبات قبح عقاب بدون بیان از فواید این بحث است که متکلمین آن را تبیین کرده‌اند. ۱ - ادله وجوب شناخت خداعدلیه (امامیه و معتزله) شناخت خدا را با تکیه بر حسن و قبح عقلی افعال واجب می‌دانند و در این مورد به دو دلیل تمسک می‌کنند: ۱.۱ - شکر نعمتهر انسانی خود را غرق نعمت می‌بیند و در این شرایط عقل لازم می‌داند که انسان کسی را که به او نعمت داده، بشناسد و حق شکرگزاری او را به جا آورد. شناخت منعم (نعمت دهنده) در حقیقت «معرفة الله» است که از زاویه نعمت‌ها مورد شناخت قرار می‌گیرد. به بیان دیگر شکرگزاری نعمت، از واجبات عقلی است و آثار نعمت بر هر انسانی ظاهر است، از این رو لازم است از نعمت دهنده سپاس‌گزاری کند و سپاس گزاری بدون شناخت او ممکن نیست. [۱]
سبحانی، جعفر، حسن و قبح عقلی یا پایه‌های اخلاق جاودان، نگارش علی ربانی گلپایگانی، تهران، مؤسسه مطالعلت و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۰ش، ص۱۱۱-۱۱۲.
۱.۲ - لزوم دفع ضررهر شخصی که با خبر می‌شود که در طول تاریخ انسان‌های بزرگ ادعا کرده‌اند ما از سوی آفریننده جهان برای هدایت بشر به سوی سعادت دو جهان برانگیخته شده‌ایم و تا پای جان برای رساندن پیام خود تلاش می‌کنند، این شخص با انگیزۀ حقیقت‌جویی در صدد تحقیق پیرامون این ادعا برمی‌آید تا ببیند که آیا ادعای این انسان‌های بزرگ که همان پیامبران الهی هستند درست و دارای دلایل کافی و منطقی است یا نه. و چون پذیرفتن دعوت ایشان دارای منافع احتمالی بی‌نهایت و مخالفت با آنان مستوجب ضررهای احتمالی بی‌نهایت است، عقل چنین کسی راه عذر را بر او بسته و نمی‌گذارد بی تفاوت از کنار آن بگذرد. ۲ - وجوب تنزیه فعل خداوند از بیهودگییکی دیگر از نتایج حسن و قبح عقلی این است که همه افعال پروردگار عالم دارای هدف و غرض است. چون به حکم عقل، صدور فعل عبث و بیهوده از حکیم، قبیح و ناروا است. البته همین عقل که چنین حکمی می‌کند، از سوی دیگر نیز حکم می‌کند که در مورد افعال الهی غرض و هدف، به فاعل (خداوند) برنمی‌گردد؛ بلکه به فعل برمی‌گردد؛ یعنی این چنین نیست که افعالی که خداوند انجام می‌دهد به خاطر نقص و نیازی است که خداوند در ذات یا صفات خود دارد چرا که خداوند غنی مطلق است و از هر نقصی مبرّا است. پس غرض در افعال خداوند به بندگان و مخلوقاتش برمی‌گردد. به تعبیر فنی، خداوند "فاعل بالقصد" نیست. بلکه "فاعل بالتجلّی" است. ۳ - لزوم عادل بودن خداوندعقل در نکوهش و ستایش افعال، یک واقعیت عمومی که نسبت به همه یکسان و برابر است را درک می‌کند و آن این است که "عدل" نیکو است و "عادل" سزاوار ستایش است و ظلم و ستم قبیح، و ظالم سزاوار سرزنش. بر این اساس چون خداوند سبحان از هر فعل قبیحی منزه است از ظلم و ستم نیز پاک و مبرا است. [۵]
سبحانی، جعفر، الالهیات، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ سوم، ۱۴۱۱ق، ص۲۸۷.
[۶]
علامه حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تصحیح و تعلیقه، حسن حسن‌زاده آملی، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق، ص۳۰۵.
لازمه اعتقاد به عدل الهی این است که عقوباتی را که خداوند برای مجرمان و کافران در آخرت وعده داده همه متناسب با جرم و کفر و گناه آنان است.۴ - قبح تکلیف به کار خارج از توانوجدان سلیم و خرد هر خردمندی حکم می‌کند که تکلیف کسی به چیزی که در توان او نیست، تکلیف غیر عقلایی است. ۵ - لزوم برانگیختن پیامبرانعقل انسان این را می‌یابد که مخلوقات، بدون هدف و غرض آفریده نشده‌اند. همچنین می‌یابد که انسان برای رسیدن به هدفی که در آفرینش داشته، جز با هدایت تشریعی پروردگار توان آن را ندارد، از این رو حکم می‌کند که راهنمائی پیامبران برای هدایت او از سوی خداوند لازم است. [۸]
سبحانی، جعفر، الالهیات، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ سوم، ۱۴۱۱هـق، ص۲۵۸.
۶ - وجوب امامتیکی دیگر از ثمرات حسن و قبح عقلی این است که لازم است در جامعه اسلامی امامی باشد تا امور دین و دنیای مسلمانان را به بهترین وجه ممکن اداره کند. با توجه به فوایدی که امام دارد عقل هر عاقلی حکم به وجوب وجود آن می‌کند. اگر چه در این که آیا انتخاب و تعیین امام بر مردم واجب است یا بر خداوند، اختلاف‌نظر وجود دارد. از آن جا که شیعیان "عصمت" را از صفات لازم امام می‌دانند و کسی جز خداوند از وجود این صفت در افراد آگاه نیست از این رو نصب امام را از سوی خداوند واجب می‌دانند و خداوند نیز آنان را که تعدادشان دوازده امام بوده است نصب و معرفی کرده است. [۱۰]
حمصی رازی، محمود، المنقذ من التقلید، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۲۳۷-۲۳۸.
[۱۱]
سیوری، مقداد بن عبدالله، ارشاد الطالبین، قم، کتابخانه آیت ا. . عمومی آیة ا. . مرعشی نجفی، ۱۴۰۵هـق، ص۳۲۸.
[۱۲]
حلی، جعفر، المسلک فی اصول الدین، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، اول، ۱۴۱۴ق، ص۱۸۸-۱۸۹.
۷ - سایر ثمراتاعتقاد به حسن و قبح عقلی ثمرات دیگری نیز دارد که برای رعایت اختصار تنها به عناوین آنها اشاره می‌شود" ۱- لزوم تکلیف بندگان ۲- خاتمیت و استمرار احکام اسلام ۳- ثبات اخلاق ۴- قبح عقاب بدون بیان ۵- اختیار انسان ۶-لزوم لطف [۱۴]
سیوری، مقداد بن عبدالله، ارشاد الطالبین، قم، کتابخانه آیة ا. . مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ق، ص۲۷۷
۸ - پانویس
۹ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «آثار قبول حسن و قبح عقلی »، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۷/۲۱. رده‌های این صفحه : حسن و قبح | مباحث کلامی
|